Aka medida uksatuqita propuesta de Bases Curriculares 1irita 6irikama yatintiri layraqata maranakana yatintirinaka uka asignatura de Lengua y Cultura de los Pueblos Originarios jupanakar jiskht’añaraki, ukhama Ministerio de Educación taqiniruy jawsaraki khitinakati aka pachpa markanakana yatichañtuqit yatipki jupanakaru, ukhamaraki khitinakati educación intercultural yatichki jupanakar yanapaña, ukhamaraki aymara aru, thakhipa yatichaña taqpacha Chile marka yatichaña utana yatintapxañapataki, Liyi Indígena uka aytata markanaka: ayamra, quechua, likanantai, colla, digauita, rapa nui, mapuche, kawésqar ukhamaraki yaqan tapacha uka markanakatakirakiwa.
Kunamasa wakiyata Chile markana kamachinaka utt’ayataki, uka yatintañataki amtatanaka kunamas sutichatani jan ukasti mä qututaki jan ukaxa mä marpachataki amtawi, janiw ukhama arunaka jiskt’awi utjkarakiniti.
Jichhapacha, uka Decreto Supremo N° 280 wakhuni Ministerio de Educación uksatuqina, Sector de Lenguas Indígenas (SLI) sarakiya, kawkiri yatichaña utanakanti niya 20% yatintiri aka pachpa markana utjiri wawanaka qilqantatachi yatichaña utana, jan uka khistinakati interculturalidad arkañ munki jupanakatakiya. Aka Sector de Aprendizaje niya Programa de Estudiopa pusi markatakiw utjaraki: aymara, quechua, mapche, ukhamaraki rapa nui. Jichha Ley General de Educación (LGE), 2009ni marana mistki ukan siwa, Marco Curricular ukasti jichha Bases Curriculares ukhamaruw tukxani, ukasti sañ muniya SLI “Lengua y Cultura de los Pueblos Originarios” ukhamaruy tukxañaparaki.
Jichha Ley General de Educación (LGE), 2009ni marana mistki ukan siwa, Marco Curricular ukasti jichha Bases Curriculares ukhamaruw tukxani, ukasti sañ muniya SLI “Lengua y Cultura de los Pueblos Originarios” ukhamaruy tukxañaparaki.
Aka Bases Curriculares aka pachpa jaqinakan wawapar yatichawipan mayjt’ayarakispaw kawkiri amuyunakas arutuqita jan uka sarnaqawituqita aka pacha markan thakhiparjama taqpacha yatintañ utana jani mayja mayja uñjasa yatichasiñapaya amtataxa. Ukatakiw wakitapiniy Estado uksatuqita jiskt’aña kunamati Convenio N° 169, niya apsuta (1989) marana, 6iri, letra a) N°2iri wakhupana, ukhamaraki kunamas jichha kamachi utji, Decreo Supremo kamachi N° 66 (MIDESO, 2013), ukay sarayaraki Procedimiento de Consulta Indígena uksatuqita.
Niya Jiskt’aña tukxani ukjasti, Mineduc uksankirinaka Bases Curriculares wakiyata amayt’arakiniya ukhama amaykipasa Consejo Nacional de Educación jupanaka amayt’arakiniwa, jupanakan amtaparjama suma amayt’atañaparakiaya. Ukasti niya 2019ni maranay mayjt’arakispa, ukasti niya 2020 marana asignatura ukampi qallantarakini.
* Convenio 169 (OIT) Chile markana 2008ni marana kamachi mistuwayi ukata 2009ni marana qallantawayaraki.
Khistinakasa ukhama Ley Kamachi N° 19.253 ni llatunka aka pachpa markanakata utjaraki:
aymara, quechua, licanantai, colla, diaguita, rapa nui, mapuche, kawésqar y yagán, sañani:
Suma chuyma amtarakiya, qhana chuymampi sarayañarakiya aka cultura indígena ukanakasti, ukhamasti khitinakati taqpachinipini aka pacha jaqinaktuqita ukhamaraki Ministerio de Educación uksatuqita uka taqi suma amtampipiniy sarayapxañaparaki, suma qhana chuymampi aruskipasisa, taqi kunas suma taqpachanin aruskipasisa amtatañapataki, jani ni kuna imantasa suma jaqjampin arusiña, jan ch’axmita ni kuna.
Ukhama suma chuyma saña muniya Estado ukasti wali yanapasa, kunay wakitachi taqi ukanampi yanapañataki, ukhama aka pacha jaqinakasti suma amuyt’asisa arsusipxañapataki qhana chuymampi jink’apini taqi kuna taqinitaki kikipa amta lurawi utjañapataki.
Suma amayt’asa, kunamay pachas wakitachi pachpa markanakati kunamachiya amtapasa sarnaqawipasa ukarjamaya sarayañaya, kunamay pachapasa amtapasa sarchi janiw taqi ukanaka Ejecutivo ukan sarnaqawipampi aka pachpa markana utjasiwipampi kikipakarakiti. Ukatay khitinakati aka jiskt’awi sarayki jupanaka suma amuyt’asa taqi arusiwitunuquta ukha jiskht’añanaka amayt’apxañaparaki.
Ukhama aka jiskht’awina pachatuqita mayjt’awisa turkakipawisa utjarakispaya kunapacha wakitachi ukhamarjama, sañani: janipini wakisiripina (pacha jan walt’ipana, thakhi jan puriñataki utjipana, pachpa markana yaqha tantachawi lurasirakispa) kuna yaqha jan walipasa ukja mayjt’arakispawa.
Ukhama aka pachpa jaqinaka jan uka yaqha uka pachpa marka irpiripasa kunapachay Consulta ukar puriña munchi Consulta Indigena uksatuqiru purikirakispaya, ukhama kunamay ukjama amta utjchi uka jan mayjt’ayasa.
1iri Aka Consulta ukataki suma thakhichatarakini, taqi kunay yatiyañataki wakitachi, kunamaya ukham jiskt’awi lurañ suma amtasirakini.
2iri Taqi yatiyawi churatarakini, ukhamaraki taqpacha markanakaru yatiyatani Mineduc uksatuqita, taqi kunamay jiskt’atachini ukanaka suma yatiyatarakini.
3iri Pachpa markanakana sumapiniy aruskipasipxañapataki, kunamasa wakita, aka markanakana suma aka medida uñakipasa amayt’apxañapataki ukata aka consultaru jay sapxañaparaki.
4iri Pachpa markanaka aruskipasipxañapataki ukhamaraki Mineduc ukampisa, suma amtasa aruskipaña, aka pachpa markanakasti amtapa medida a consultar uksatuqita suma amtaru puripxañapataki.
5iri Tukt’ayañataki, suma amayt’as qilqantasa ukhama suma aka lurawi tukusxañapataki, ukasti tukuyañataki mä jach’a qilqata ukhamaraki memoria de la Consulta ukhama qilqasaraki.
Niya ukhama Consulta tukusipana, Mineduc uksana Bases Curriculares uka askicharakiniya asignatura de lengua y Cultura aka pachpa markanakan amtaparjama, kunamay aruskipatachi amtatachi ukarjamaraki, ukata Consejo Nacional de Educación ukar apayañataki, jupanak kikipa amtasa sarayañpataya. Ukasti niya 2019ni marana phuqhasini, ukata ukhama yatichawimpi 2020 maranay uka wakiyata qalltxarakini.
Aka jiskht’awinkañataki jumasti llatunka aka pachpa markanakata aytata Kamachi (N° 19.253) ukan qilqataki jupanakaya: aymara, lincanantai, colla, diaguita, rapa nui, mapuche, kawéqar ukhamaraki yagan jupanakatakiya.